Η κριτική της Γιόλας Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου (Καθηγήτρια της Κλασικής Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) όπως αναγνώστηκε από την ίδια στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής «Ί χ ν η της σ ι ω π ή ς» του Αντώνη Σαμιωτάκη, που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 15 Μαΐου 2022 στην αίθουσα της Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών Ε.Ε.Λ. (Ακαδημίας & Γενναδίου 8, Αθήνα).
«Ί χ ν η της σ ι ω π ή ς» του Αντώνη Σαμιωτάκη
της Γιόλας Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου
Αγαπητές Φίλες, Αγαπητοί Φίλοι,
Σας καλησπερίζω και σας καλωσορίζω κι εγώ… και ομολογώ πως με χαρά ιδιαίτερη και βαθιά συγκίνηση βρίσκομαι απόψε εδώ, σ’ αυτή την τόσο οικεία κι αγαπημένη αίθουσα της «Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών», για την παρουσίαση του νέου ποιητικού έργου του Εκλεκτού Φίλου όλων μας Αντώνη Σαμιωτάκη, ήδη καταξιωμένου, αξιολογότατου και πολυβραβευμένου ποιητή και κριτικού τέχνης…
Το νέο ποιητικό έργο του φέρει τον τίτλο «Ίχνη της σιωπής», έναν τίτλο που σίγουρα κεντρίζει το ενδιαφέρον του κάθε αναγνώστη, ο οποίος, όταν μάλιστα γνωρίζει ήδη τη συναρπαστική γραφή του Αντώνη Σαμιωτάκη, σπεύδει να ταξιδέψει το συντομότερο δυνατό στις απέραντες θάλασσες τόσο των στοχασμών του όσο και των συναισθημάτων του… Η πρώτη έκδοση του βιβλίου, αποτελούμενου από 88 συνολικά ποιήματα, έγινε με την ξεχωριστή επιμέλεια των Εκδόσεων «24 γράμματα» τον Νοέμβριο του 2021.
Η σιωπή, αυτή η μικρή, τρισύλλαβη λέξη, με το τεράστιο νοηματικό περιεχόμενο, δεν θα μπορούσε παρά να αποτελέσει πόλο έλξης και πηγή έμπνευσης για έναν ποιητή με κύρια χαρακτηριστικά το βαθυστόχαστο πνεύμα και τον ψυχικό πλούτο, όπως ακριβώς είναι ο Αντώνης Σαμιωτάκης. Στην ελληνική αρχαιότητα η σιωπή θεωρείτο υψίστη αρετή. Ο μέγιστος τραγικός ποιητής Ευριπίδης γράφει στην τραγωδία του Ὀρέστης (στ. 1592): φησὶν σιωπῶν…, δηλ. «μιλάει σιωπώντας…», ο δε σημαντικότατος φιλόσοφος Πυθαγόρας, ο οποίος μεταξύ άλλων δίδασκε τη σιωπή και την εχεμύθεια, λέγεται ότι επέβαλε την απόλυτη σιωπή στους μαθητές του επί δύο έως τέσσερα χρόνια, καθώς τους απαγόρευε όχι μόνον την ομιλία, αλλά και την απλούστερη ερώτηση. Και, βέβαια, στην νεοελληνική ποίηση το θεματικό μοτίβο της σιωπής απαντά συχνότατα στα έργα των μεγάλων μας δημιουργών. Π.χ. στην ενότητα «Επτά νυχτερινά επτάστιχα» των «Προσανατολισμών» του Οδυσσέα Ελύτη διαβάζουμε: Ὅλα τὰ κυπαρίσσια δείχνουνε μεσάνυχτα / Ὅλα τὰ δάχτυλα / Σιωπή. Επίσης, ποιος από μας δεν γνωρίζει τον συναρπαστικό στίχο του Γιώργου Σεφέρη Κράτησα τη ζωή μου ψιθυριστά μέσα στην απέραντη σιωπή από την περίφημη σύνθεσή του «Κράτησα τη ζωή μου»; Τέλος, στο θαυμάσιο έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου «Το βιβλίο τής Μαργαρίτας» ανήκει το εξαιρετικό ποίημα «Η σιωπή μου», στο οποίο μεταξύ άλλων διαβάζουμε τους ακόλουθους τρυφερότατους στίχους: …Πάνω απ’ το λίκνο μου άρθρωνε ρήματα το γαλάζιο / κ’ έμπαζε μες απ’ τ’ ανοιχτό παράθυρο η σιωπή / ένα ποτάμι υπέροχα λόγια… // …Ό,τι καλύτερο άκουσα στον κόσμο αυτό δεν ήταν / παρά τα δάκρυα των απλών ανθρώπων κ’ η σιωπή… // …Η κάθε λέξη της σιωπής μου ανθίζει άγραφα χρώματα / κ’ είναι στημένα μέσα μου άπειρα ουράνια τόξα / που βρέχουνε χρωματιστές λέξεις μες στη σιωπή μου.
Στα «Ίχνη της σιωπής» τού Αντώνη Σαμιωτάκη ο αναγνώστης κατανοεί, και βέβαια όχι μόνον από τον τίτλο, πως ένα βασικότατο θεματικό μοτίβο είναι η σιωπή. Ως επίλογο του πρώτου ποιήματος με τίτλο «ΑΣ…» ο ποιητής γράφει: Όσοι μ’ αναζητούν αληθινά, / καλύτερα ας ψάξουν τη σιωπή μου. Επίσης, στο ποίημα «Ακέραιος» διαβάζουμε: Είχε ένα υπέροχο χαμόγελο / κάτω απ’ τα χείλη. / Και μιαν ασήμαντη ελιά / στο μάγουλο, όμορφη. / Είχε έναν ήχο στη σιωπή, εκφραστικότερο απ’ το σύννεφο / και τον αγέρα…, στο δε ποίημα «Πλάνητας» ο Αντώνης Σαμιωτάκης γράφει: Συλλέκτης αρωμάτων, / συλλέκτης τρυφερών λέξεων, / συλλέκτης ασμάτων, / μα πάντα του αδικημένος / ο ποιητής ο σιωπηλός, / πάντα του λυπημένος… Η παρουσία της σιωπής είναι αισθητή και στα ποιήματα: «Βλέφαρό μου φοβισμένο» (…Του ουρανού ο θρος γέμισε σιωπές…), «Το δέντρο» (– Πες κάτι, έχει τόση σιωπή! / – σκέφτομαι το δέντρο, / κάνει τόσο θόρυβο, / δεν το ακούς;…), «Ο ρόλος» (…Μετά αφεθήκαμε κι ακολούθησε σιωπή…) και «Το αίνιγμα του λίθου» (…Κοιτούσε μέσα του κλεφτά. / Σε κάθε σκιά υπήρχε η σιωπή του, / σε κάθε σιωπή, η ανάσα του, / σε κάθε ανάσα, πάλι η σκιά. / Ποιος ήταν;…).
Ιδιαίτερα συχνά ο Αντώνης Σαμιωτάκης αναφέρει στους στίχους του την ποίηση και τους ποιητές, ζωγραφίζοντας με τα ανεξίτηλα χρώματα του ξεχωριστού ποιητικού του χρωστήρα τα τοπία των στοχασμών και των συναισθημάτων τους. Και μόνον το ποίημα «Στις φιλύρες» διαθέτει την τιτάνια δύναμη να καταδείξει το «Θαύμα» της ποιητικής γραφής, τον ευεργετικό χαρακτήρα της, τη βαθύτατη επίδρασή της στην ανάταση τόσο του πνεύματος όσο και της ψυχής των ανθρώπων: …Φορούσα λευκά. / Κοιτούσα τους ανθρώπους στα μάτια. / Τους άγγιζα. / – Μη φοβάσαι. Μη φοβάσαι. Φοβάσαι; Μη. / Ένας, ένας με κοίταζε. / Διάβαζε τον ψίθυρό μου. / Γιατί τους διαβεβαίωνα; / Πώς θ’ αποκαλυπτόταν το φως; Πίστευα πολύ στα χέρια, / στις χορδές τους… / …Είχα τα ποιήματα αγκαλιά / και τα ’χυνα στις φούχτες τους. / Νομίζετε πως οι ουρανοί έχουν τα θαύματα άδοτα; / Νά, φούσκωσαν τα ποιήματα, / βλαστήσαν, γίναν τραγούδια. / Μες στις φιλύρες οι καρδιές. / Άνοιξαν. Καλημέρα.
Ο Αντώνης Σαμιωτάτης, ένας βαθύτατα ευαίσθητος και τρυφερός άνθρωπος και παράλληλα προικισμένος με το χάρισμα της ποιητικής δεινότητας, διεισδύει στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και καταγράφει με στίχους θαυμαστούς όλα εκείνα τα συναισθήματα που άλλοτε την ταλανίζουν και άλλοτε την ανατείνουν… Η λύπη, ο πόνος, η μοναξιά, η απόγνωση, η απελπισία εναλλάσσονται με τη χαρά, την ευτυχία, τη συντροφικότητα, την ελπίδα, την έκσταση, τα όνειρα… Όμως, στα «Ίχνη της σιωπής» επάνω στο βάθρο της ανθρώπινης ψυχής στέκει θεά ανθοστεφανωμένη η Αγάπη, με όλες τις μορφές της… Στο συναρπαστικό ποίημα με τίτλο «Που έρχομαι» γράφει μεταξύ άλλων ο Αντώνης Σαμιωτάκης: Είμαι η αγάπη που έρχομαι. / Με ένα πόδι, μα με ολόκληρο φιλί. / Τα μάτια μου, στα μάτια των πουλιών. / Οι ανάσες μου στις στέγες… // …Τα χέρια μου έχουν χυμούς. / Πάρτε τα χέρια μου. / Είμαι η αγάπη που έρχομαι. / Με ένα πόδι. / Το άλλο γίνηκε φτερό.
Επίσης, πόση – στ’ αλήθεια – συγκίνηση προξενεί η Αγάπη για τη μάνα στο ποίημα «Έφυγε», όπου διαβάζουμε μεταξύ άλλων: Έφυγε η ψυχή. / Άσπρη, άσπρη. Άμωμος. / Πάει στον πατέρα μου. / Μάνα. / Γλυκιά μου μάνα. / Δεν θα ξεχάσω ποτέ / τα τελευταία σου μάτια!
Και, βέβαια, ο Έρωτας, ο φτερωτός γιος της Αφροδίτης, που με τα ολόχρυσα βέλη του στοχεύει αλάθητα τις ανθρώπινες καρδιές, ο Έρωτας, η αστείρευτη και δεσπόζουσα πηγή έμπνευσης των ποιητών, των πεζογράφων και των καλλιτεχνών από την αρχαιότητα μέχρις ότου υπάρχουν άνθρωποι, ο Έρωτας, το γλυκύπικρον, ἀμάχανον ὄρπετον της Σαπφούς και ο ἀνίκατος μάχαν κατά τον Σοφοκλή, εμφανίζεται συχνά στα «Ίχνη της σιωπής», ζωγραφισμένος από τον Αντώνη Σαμιωτάκη άλλοτε με τις έντονες, κόκκινες πινελιές του αίματος και του πάθους κι άλλοτε με τις απαλές αποχρώσεις της τρυφερότητας… Μπήκα στο κορμί σου. / Στην ψυχή σου. / Μπήκα στο αίμα σου. / Τα μάτια σου μ’ έχουν. / Τα χέρια σου. / Τ’ αφρόπλαστο σώμα. / Τώρα το ξέρω… μου λείπω. / Είμαι εκεί. / Ανίατα… γράφει ο Αντώνης Σαμιωτάκης στο ποίημά του «Είμαι εκεί». Όταν δεν θα χρειάζονται πια / λόγια σε μας, / τότε θα ’χουν γίνει λόγια / τα μάτια μας, / θα ’χουν γίνει τα χέρια μας / τηλεφωνικές συσκευές, / τότε θα σ’ αγαπώ / και θα μ’ αγαπάς / χωρίς καμία νύξη… διαβάζουμε στη σύνθεση με τίτλο «Τότε».
Στα «Ίχνη της σιωπής» ενυπάρχει ως θεματικό μοτίβο και ο τρισδιάστατος χρόνος. Π.χ. στο επιλογικό τετράστιχο του ποιήματος «Όταν ο Πικάσο συλούσε μέσα του το χρόνο» ο Αντώνης Σαμιωτάκης γράφει: …Ούτε που κατάλαβες, / πώς ήρθαν τα μεσάνυχτα, / κι ούτε οι δυο ζωές σου πώς / συγχωνεύτηκαν σε καμία! Επίσης, στη σύνθεση «Είναι ο χρόνος» διαβάζουμε: Τα μαλλιά μου που ασπρίσαν, / τα καφέ στίγματα στο σώμα μου, / μέσα στα μάτια μου οι ρωγμές, / και ένα τρέμουλο σαν τον καπνό, / ήχοι που βυθίζονται / στο βραδινό κορμί μου, / είναι ο χρόνος. / Σαν μαυροφτέρουγο πουλί / γλιστρά μες στη σκιά του. / Χαλκώνει ο τόπος. / Πιάνει η βροχή κυκλωτερά.
Αξιοσημείωτη στα «Ίχνη της σιωπής» είναι και η ιδιαίτατα έντονη παρουσία του φυσιολατρικού στοιχείου, ενός στοιχείου που απαντά συχνότατα στην αρχαιοελληνική ποίηση, στο δημοτικό τραγούδι και – γενικότερα – σε όλα τα ποιητικά είδη και σε όλες τις εποχές της ελληνικής και της παγκόσμιας ποίησης. Έτσι, και ο Αντώνης Σαμιωτάκης, στην έκφραση τόσο των στοχασμών του όσο και των συναισθημάτων του, χρησιμοποιεί εικόνες και στοιχεία της φύσης, προσδίδοντας ακόμη περισσότερο φως, κάλλος, ζωντάνια και γλαφυρότητα στη γραφή του. Κυλάω σαν βροχή σε μίσχο λουλουδιού… (από το ποίημα «Σαν βροχή»). …Λέξεις χρυσές, ολοπόρφυρες, / σαν αίλουρες μικρές αντιλόπες… (από το ποίημα «Που έρχομαι»). Λένε, πως της ροδιάς το ρόδι το στυφό, / αν το χαϊδέψεις ροδαυγή, χίλια καλά, / απροσμέτρητα θα συναντήσεις… (από το ποίημα «Η παράξενη κοιλάδα του φεγγαριού»). …Έλα πάλι. / Να σε ντύσω χρυσόσκονη, / σαν πουλάρι να τρέχω, / μες στα χέρια φεγγάρι μου / φωτεινό μου να σ’ έχω (από το ποίημα «Έλα πάλι»).
Συχνά στα ποιήματα του έργου κυριαρχεί μια διάθεση μελαγχολίας, π.χ. στην επτάστιχη σύνθεση με τίτλο «Φύγαν»: Τι περιμένεις; / Φύγαν τα τραίνα, / οι μέρες, τα όνειρα. / Μπορείς ν’ ανέβεις / στ’ ολόρτο φουγάρο, / να δεις τις συνοικίες / καρφωμένες σε σταυρούς. Όπως, επίσης, στην πεντάστιχη «Σονάτα των ήλων»: Δεν μπορώ μωρέ / να μου καρφώνουν το κορμί! / Ποιος μπορεί; / Και ο Χριστός ακόμα / βόγκηξε. Κι όμως, πίσω απ’ αυτά τα ζοφερά τοπία, λάμπει ο ήλιος της χαράς, της ελπίδας, της ίδιας της ζωής. Το δεύτερο ποίημα της Συλλογής με τίτλο «Η ζωή» αποτελεί έναν υπέροχο ύμνο για την ομορφιά της ζωής: Η ζωή. / Αχ η ζωή. / Τι όμορφη που ’ναι η ζωή! / Ένα φυτράκι που υψώνει – υψώνει, / μέσα στο χώμα. / Σπαθίζει τη γη. / Αναδύεται. / Μια τουλίπα με χέρια. / Στέλνει φιλιά. Ολοπόρφυρη. / Γίνεται άνοιξη. Αγαπιέται. / Μεστώνει. Μαραίνεται. Γέρνει. / Έν’ αεράκι, και πέφτει η αγάπη της / πάλι στο χώμα. / Και ξανά η ζωή. / Αχ η ζωή. Πικρή, μικρή. / Τι όμορφη που ’ναι η ζωή!
Ενίοτε η γραφή του Αντώνη Σαμιωτάκη έχει χαρακτήρα αποφθεγματικό, όπως π.χ. στο ποίημα «Ο ποιητής και η αγάπη»: Όταν ο άνθρωπος / ξέρει τι θα πει αγάπη, / δίνει απ’ την αγάπη του, / κι είναι αυτή ένα ρούχο, / ένα χαμόγελο, / λόγος καλός, / μια προστρεξιά. / Όταν την αγάπη, / βαθύ του σώμα / την έχει κάνει ο ποιητής, / τότε ποτίζει η γης ιάματα… Αξιοσημείωτος είναι και ο παραινετικός χαρακτήρας κάποιων ποιημάτων: Άκουσε το νερό να τρέχει, / μην τσιγκουνεύεσαι, / άνοιξε τη βρύση / κι άκουσε το νερό, / το κάνει κι ο Θεός με τη βροχή, / «τρελαίνεται» να την ακούει… διαβάζουμε στο ποίημα «Σε περιμένει».
Θα έλεγα επιγραμματικά πως τα «Ίχνη της σιωπής» είναι ένα πραγματικά αξιοθαύμαστο και αξιέπαινο ποιητικό έργο, άψογο από άποψη και της μορφής και του περιεχομένου του.
Θα ήθελα να αφιερώσω πολύ περισσότερο χρόνο, μιλώντας διεξοδικά για το κάθε ποίημα αυτής της συλλογής του Αντώνη Σαμιωτάκη, μιας συλλογής που, όπως όλο συνολικά το έργο του, αναμφισβήτητα προάγει τον πολιτισμό μας, πλουτίζοντας το πνεύμα μας και ανατείνοντας την ψυχή μας…
Ακριβέ μου Φίλε Αντώνη! Κατ’ αρχάς θα ήθελα να σου εκφράσω τα ειλικρινή Συγχαρητήριά μου και γι’ αυτό το αριστουργηματικό έργο σου – θησαυρό αξίας ανεκτίμητης, αστέρι ολόλαμπρο, ξεχωριστό στον απέραντο, έναστρο ουρανό της Νεοελληνικής Ποίησης – και να σου ευχηθώ ολόψυχα να είναι καλοτάξιδο στις θάλασσες της αναγνώρισης και της αποδοχής που πραγματικά τις αξίζει… Κι έπειτα, να σ’ ευχαριστήσω από καρδιάς για τη χαρά, τη συγκίνηση και την ικανοποίηση που μου προξένησε η βαθύτερη επαφή μου με τα «Ίχνη της σιωπής» σου… Να σ’ ευχαριστήσω για τα δάκρυα που κυλούσαν από τα μάτια μου, καθώς διάβαζα ξανά και ξανά το ποίημά σου «Χωρίς φόβο», ένα από τα πιο τρυφερά ποιήματα που έχω διαβάσει στη ζωή μου…: Όταν το φως μου σβήσει για πάντα, / την άπνοή μου την καρδιά / να την αγγίξει θέλω / η Φωτεινούλα μου. / Από μικρούλα, / όταν χαμήλωνε τα μάτια, / είχε μια γλύκα το σκοτάδι. / Να μ’ ακουμπήσει θέλω / η Φωτεινούλα μου. / Έτσι, χωρίς φόβο θα ’ναι / το φοβισμένο μου ταξίδι.
Τέλος, παραφράζοντας τα λόγια του Χαλίλ Γκιμπράν: «Ας είναι ευλογημένη η σιωπή! Γιατί μέσα σ’ αυτήν θα μ’ ακούσεις να μιλώ!!!», θα σου έλεγα: «Ας είναι ευλογημένα τα «Ίχνη της σιωπής σου, Εκλεκτέ μου Φίλε! Γιατί μέσ’ απ’ αυτά σ’ άκουσα να μου μιλάς για την αρμονική συμπόρευση του φιλοσοφικού στοχασμού με τη λυρική ποίηση»…
Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου
Καθηγήτρια της Κλασικής Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής
του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
«Ίχνη της σιωπής» Αντώνης Σαμιωτάκης – (Νέα Έκδοση 2021)
Παρουσίαση «Ίχνη της σιωπής» του Αντώνη Σαμιωτάκη – Ε.Ε.Λ. – Κυριακή 15/5/2022, 19:00
Κριτική Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου στα «Ί χ ν η της σ ι ω π ή ς» του Αντώνη Σαμιωτάκη
Χαιρετισμός Όλγας Κανελλοπούλου Ντινοδήμου στα «Ί χ ν η της σ ι ω π ή ς» του Αντώνη Σαμιωτάκη
Σχολιασμός Ευμορφίας Καλύβα στα «Ί χ ν η της σ ι ω π ή ς» του Αντώνη Σαμιωτάκη
Παρέμβαση της Όλγας Αχειμάστου στα «Ί χ ν η της σ ι ω π ή ς» του Αντώνη Σαμιωτάκη